Biblioteka Lewicy

Marksizm i konfucjanizm w ideologii KPCh. Rozwój konfucjanizmu w Chinach (cz.2)

16.12.2020

.

Prof. dr hab. Zbigniew Wiktor

.

1. Zarys rozwoju konfucjanizmu w Chinach

.

Jak wspomniano cywilizacja chińska liczy ok. 5 tys. lat, a pierwsze chińskie państwa w szczególności  dynastii Xia sięgają końca III tysiąclecia p.n.e., ale wszechstronny rozwój kultury, w tym także filozofii  nastąpił dopiero  w okresie dynastii  wschodnich Czou (Eastern Zhou), nazywanej także Okresem Wiosny i Jesieni i Walczących Królestw w latach 770-221 p.n.e. Było to następstwem szybkiego rozwoju sił wytwórczych i pełnego rozkwitu chińskiej cywilizacji, promieniującej tez na kraje sąsiednie. Jednocześnie okres ten znamionowany był upadkiem władzy centralnej i rozpadem Chin na liczne państwa dzielnicowe, co m.in. sprzyjało powstawaniu różnorodności myśli społecznej, w tym kształtowaniu się licznych idei i poglądów filozoficznych., co później przybrało określenie „Sto Szkół”. Ferment i rozkład polityczny były korzystne  dla powstawania warunków dla ideowego pluralizmu, jednocześnie rozbicie dzielnicowe powodowało brak stabilizacji, wzajemne walki, upadek moralności, porządku, pogłębiał się chaos, sprzyjający rządom bezprawia i zagrożeniom zewnętrznym. Zachwiane zostały dotychczasowe wartości, wyrastały warunki  i kryteria nowych zasad, interesów i wartości, z czasem rodziła się legenda o „złotych” dawnych czasach, w których panowały porządek, ład, bezpieczeństwo państwa, wspólnot wiejskich, rodzin i jednolitego państwa.[1]

Na tym gruncie historyczno-rozwojowym powstawały nowe kierunki myśli społeczno-politycznej, określenia istoty nowych stosunków między panującym, arystokracją i ludem, budowano nowe konstrukcje wyznaczające relacje charakterystyczne dla nowego układu sił społecznych, które opisywane były przez nowych myślicieli, będących także nierzadko politykami, którzy stanowili później prototyp uczonego- dygnitarza chińskiego. Jedną z takich postaci był Konfucjusz (Kung-cy, Kung-fu-cy), żyjący w latach 551 – 479 p.n.e., głównie w obecnej prowincji Shandong. Jego wielką zasługą było, ze przeniósł on wiedzę o dawnej cywilizacji  z okresu dynastii Czou (Zhou) do nowej epoki jako tzw „Złoty Wiek”, którą opracował i komentował w twórczy sposób. Poszukiwał wzoru społeczeństwa doskonałego, w związku z tym idealizował dawnych bohaterów, wartości i zasady wyznawane przez nich, tak w kwestiach materialnych jak i duchowych. Konfucjusz hołdował idealistycznej koncepcji świata. Uważał on, że Przyroda i Niebo poruszają się zgodnie z określonym trybem lub drogą („tao”), odpowiednio do tego człowiek także znajduje odpowiednie miejsce we właściwym porządku, przestrzegając  wszystkich związanych  i uświęconych rytuałów (obrzędów) i zwyczajów („li”). Podstawową komórką społeczną jest patriarchalna rodzina, w związku z tym relacje w niej i role pełnione przez jej członków były zhierarchizowane i wyznaczały standardy funkcjonowania innych struktur społecznych, w tym państwa.

.

Konfucjusz

.

Konfucjusz dążył do stworzenia filozofii społecznej, która miała łączyć zasady etyczne, społeczne i polityczne, a także formułował zasady i sposoby sprawowania  władzy państwowej, która miała przywrócić  stabilną i silną władzę państwową, będącą podstawą  osiągania nie tylko porządku i harmonii społecznej, ale także szczęścia człowieka. Budował on system uniwersalny, który miał obowiązywać po wsze czasy, mający jednak zakorzenienie w dawnych dziejach. Wyznaczały je 5 zasad, wartości i zależności społecznych („wu lun”): 1. syna od ojca, 2. żony od męża, 3. młodszego brata od starszego, 4. podwładnego od panującego, 5. przyjaciela od przyjaciela. Dążył także do stworzenia wyraźnie sprecyzowanej  patriarchalno-feudalnej hierarchii społecznej, w której każdy zajmowałby  z góry ustalone miejsce (teoria właściwych nazw), wyznaczająca mu odpowiednie zachowanie. Podstawą tego układu  była zasada żen („ren”) czyli humanitarność, „i” czyli sprawiedliwość oraz „li” czyli rytuał, obrzęd, etykieta. Miało to prowadzić do powstania „społeczeństwa współpracującego”, którego wzorem i podstawową komórką miała być rodzina patriarchalna (zasada harmonii społecznej). Rodzina zatem była najważniejszą strukturą społeczną, a państwo było przedłużeniem rodziny patriarchalnej. W strukturze tej władca patriarchalny był ojcem swego ludu. Władca powinien być sprawiedliwy („czy”), prawy („i”), wierny („czung”), wyrozumiały i tolerancyjny („szu”). Powinna go cechować także miłość altruistyczna, humanitaryzm, ludzkość (ren), powinien respektować zasadę: „Czego nie chcesz, aby Tobie czyniono, nie czyń innym”. Powinien być człowiekiem światłym („wen”) i zachowywać wszystkie rytuały („li”).[2]

Konfucjanizm wyrażał ideologię tych warstw arystokracji, które dążyły do zachowania systemu patriarchalno-rodowego i przeżytków wspólnoty w gospodarce rolnej. Stał on na gruncie naturalnych (dla niego) różnic klasowych, gloryfikował nierówności klasowe i uważał je za niezmienne, w związku z tym krytycznie  oceniał bogacenie się  i wywyższanie ludzi z niższych klas. Zgodnie z nauką Konfucjusza  każdy człowiek powinien zajmować  określone miejsce w społeczeństwie. Podkreślała to jego paremia: Cesarz powinien być cesarzem poddany – poddanym, ojciec – ojcem, syn – synem. Konfucjaniści byli zdecydowanymi obrońcami  niezmiennego ustroju patriarchalnego i przywiązywali wielkie znaczenie dla kultu przodków, co stało się później podstawą religii konfucjańskiej.[3] W centrum doktryny Konfucjusza szczególne miejsce mieli pełnić „ludzie szlachetni”  („cun cy”) czyli intelektualiści, mający pomagać władcom i kierować „gminem” (ludem) w pracy nad odbudową starego „złotego ustroju” z okresu wcześniejszych dynastii Szang (Shang) i pierwszych Czou (Zshou).  Podstawową kwestią było ustanowienie prawidłowych relacji między człowiekiem, współżyciem ludzi i sposobami rządzenia, tak by prowadziły one do doskonalenia osobowości człowieka. Podstawą tego założenia była zasada, że wszystko, co się dzieje musi być zgodne „z ładem nieba” („tao”). Znajomość tego „ładu” i opartych na nim prawideł postępowania w stosunkach  międzyludzkich  stanowiła centralny punkt  doktryny, która stała się typową „religią bez boga”, nastawioną na regulację współżycia ludzi. Rozwój i dalsze przekształcenie się konfucjanizmu w religię trwał wiele stuleci. Początkowo konfucjanizm nie znajdował uznania wśród panujących, znalazł jednak uznanie wśród  intelektualistów i urzędników (mandarynów) i wyrażał ich aspiracje społeczno-polityczne i kulturalne, stawał się doktryną tej nowej rosnącej na znaczeniu warstwy urzędniczej, która w chińskim feudalizmie znalazła dla siebie ważne miejsce społeczne. Konfucjusz jako arystokrata gardził ludem, który traktował przedmiotowo. Nad ludem władca  ma panować, prowadzić go, lud nie może być traktowany za równorzędną  część społeczeństwa, a tym bardziej nie można mu przyznawać jakiejkolwiek roli politycznej. Naukę Konfucjusza w swym pierwotnym założeniu da się określić jako swoisty kodeks moralno-etyczny i polityczny dla panującego, wyznaczał nawet nowe standardy  kierowania państwem, można go jako takiego porównać do N. Macchiavellego z Florencji, żyjącego w zupełnie inne epoce, który w dziele „Książę” przedstawił swoiste rady dla władcy, jak dobrze i skutecznie rządzić państwem.[4]

Konfucjanizm był rozwijany przez uczniów założyciela, w tym Cy-sy, Jang-Siung, a później Meng-cy i Sun-cy w IV-III w.p.n.e. W tym czasie Chiny popadły w jeszcze większy chaos polityczny, co rzutowało na kryzys  gospodarczy i upadek dotychczasowych osiągnięć chińskiej cywilizacji. Nauki Meng-cy (Mencjusza) to wielkie wołanie o silne i sprawiedliwe rządy, stabilizację i bezpieczeństwo  wewnętrzne i zewnętrzne kraju. Mencjusz był także zwolennikiem idealizmu, co znalazło wyraz  w koncepcji Nieba jako wiodącej idei w sprawach ludzkich, ale jednocześnie mocniej formułował rolę ludu jako podmiotu, co znalazło wyraz , że głos ludu jest głosem Nieba (co przypomina zasadę starożytnego Rzymu: „vox populi – vox dei”). Znalazło to wyraz w idei „mandatu Nieba”, co oznaczało, że władca sprawuje władzę  z „mandatu Nieba”. Jeśli władca źle rządzi, popełnił błędy lub zbrodnie, może być usunięty, gdyż stracił „mandat Nieba”. Ta kategoria panowania za sprawą „mandatu Nieba” i władcy jako wysłannika (mandatariusza Nieba) dotrwała aż do XX wieku i nawet termin „rewolucja” oddany jest przez słowa „ko ming” (zmiana mandatu), przy czym owa zmiana rządu mogła być dokonana przez jego ministrów bądź rodzinę, ale nie przez lud. Stosunek Mencjusza do ludu był nie mniej paternalistyczny niż Konfucjusza, co było wyrazem jego klasowo-feudalnego myślenia. Mencjusz był filozoficznym przedstawicielem arystokracji. Według niego  społeczeństwo składało się zasadniczo z dwóch klas : pracujących fizycznie (lud) i umysłowo (szlachetnie urodzeni). Zadaniem pierwszej grupy było  utrzymanie drugiej klasy i rządzenie ludem. Jednocześnie Mencjusz zwracał uwagę, że dobry władca powinien zabezpieczać dobrobyt ludu, gdyż jest to warunkiem dobrego wykonywania jego obowiązków i na tym polegała istota dobrych rządów. Nowym elementem nauki Mencjusza  była idea  o wrodzonej dobroci natury ludzkiej, podkreślał ważną rolę edukacji, szczególnie pochwalał w stosunkach społecznych synowskie oddanie, co przyczyniało się  do umocnienia nie tylko rodziny, także państwa.

W III w. p.n.e. konfucjanizm rozwinął się także w kierunku materialistycznym, zawierał także pewne elementy taoizmu i legizmu. Jego wybitnym przedstawicielem był Sun Cz’ ing, który dowodził, że Niebo nie odgrywa żadnej roli w życiu człowieka. Można go uznać za przedstawiciela chińskich agnostyków bądź nawet ateistów i pod tym względem  mógł wywrzeć pewien wpływ na ideologię rodzącej się  w latach 20tych Komunistycznej Partii Chin. W odróżnieniu jednak od komunistów, którzy na ogół są optymistami Sun był pesymistą twierdząc, że natura ludzka jest od początku życia zła. Można się jej przeciwstawić przez edukację. Uczniowie Suna znaleźli porozumienie z legistami, propagującymi m.in. rządy prawa i konieczność rządów silnej ręki a nawet niezbędność surowych kar.[5]

W V-IV stuleciu p.n.e. powstawały także inne prądy filozoficzne i religijne. Jednym z nich był taoizm. Za twórcę tej filozofii uznaje się Lao Tzu. Najwcześniejszym dziełem tej nauki było „Tao Te Czing” („Droga i jej potęga”). Zdaniem W.Rodzińskiego można ją było uznać jako filozofię sprzeciwu wobec niesprawiedliwości, rozkładu i korupcji ówczesnego społeczeństwa. Celem życia człowieka  powinno być osiągnięcie zgodności  z „Tao”, przy czym nie jest to „droga”, jak w nauce Konfucjusza, lecz bardziej „pierwsza zasada wszechświata”, swoisty „ład przyrody”. Taoizm był filozofią krytyki wobec niesprawiedliwości, rozkładu i korupcji, należy żyć zgodnie i w harmonii,  wobec zła stawiać bierny opór. Pożądany jest powrót  do stanu pierwotnego każdego rządu, a więc była to negacja ówczesnych form panowania. Podstawową kategorią była zasada „wu wei”, czyli bezczynność, bierność. Ideałem Lao Tzu był nie mityczny „Złoty Wiek”, lecz prymitywna wspólnota wiejska, która istniała jeszcze wcześniej i przetrwała mimo upadku różnych państw i dynastii. W późniejszych wiekach taoizm rozwinął się w różne szkoły, przyjął także pewne elementy mistycyzmu i ze względu na poszukiwanie jego źródeł  we wspólnotach wiejskich stał się religią znacznej części mas plebejskich, a jego wartości znalazły się na sztandarach  ludowych powstań. Taoizm negując  porządki państwa feudalnego stawał się  prądem społeczno-politycznym nieprzyjaznym porządkowi feudalnemu, przez który był zwalczany. Komuniści częściowo nawiązywali  do niektórych haseł  taoizmu w swej walce z Kuomintangiem i krytyki pozostałości feudalizmu, które dawały o sobie znać także po rewolucji 1949 r.[6]

.

.

Znaczący wpływ na życie ideowo -społeczne  starożytnych Chin odegrała także filozofia  Mo Ti, żyjącego na przełomie V i IV w. p.n.e., zwana mohizmem i kontynuowana przez jego uczniów. Mohizm i jego różne szkoły postrzegany jest w literaturze jako swoisty ideowy konkurent konfucjanizmu, Niektórzy znawcy mohizmu traktują go jako filozofię materialistyczną, stawiającą sobie jako cel społeczny  osiągnięcie społeczeństwa idealnego. Mo Ti głosił, że droga do tego celu wiedzie przez wzbogacenie kraju, wzrost liczby ludności, zachowanie ładu oraz zabezpieczenie dobrobytu ludu. Sprzeciwiał się ulubionym przez konfucjanistów rozrzutnym ceremoniałom, krytykując je jako marnotrawne. Potępiał wojny agresywne jako niebraterskie, mordercze i marnotrawne, czyli niesprawiedliwe. Był jednocześnie zwolennikiem  wojny obronnej. Założenia te są do dziś aktualne w społeczeństwach nastawionych pokojowo, także w Chińskiej Republice Ludowej, której doktryna wojenna oparta jest na taktyce defensywnej. Główną doktryną filozofii Mo Ti była zasada „powszechnej miłości”, którą widział jako godną stosowania przez wszystkie państwa i narody, co mogło by stanowić  podstawę eliminacji źródeł konfliktów społecznych i wojen. W doktrynie tej jest zapowiedź uznanej obecnie  przez postępowe państwa i narody praktyki pokojowego współistnienia, której także hołduje Chińska Republika Ludowa. Słabością tej  nauki  jest usytuowanie czynnika sprawczego tak pożądanego porządku społecznego w koncepcji „powszechnej miłości”, a więc w czynniku emocjonalnym i moralnym. Autor nie wskazywał na gwarancje materialne, a przede wszystkim siły społecznej, która mogła by wprowadzić realizację tak szczytnej idei. Jednocześnie tak humanistyczna i równościowa koncepcja filozoficzna nie mogła się podobać ówczesnym władcom, gdyż naruszała podstawy  panujących wtedy  stosunków feudalnych Chin i zagrażała ich panowaniu.[7]

Innym kierunkiem filozoficznym ze znacznymi elementami doktryny politycznej był legizm, który wykształcił się w IV w. p.n.e. Za jego twórcę uważa się  Han Fei, który był uczniem Sun Cz’ inga jednego z kontynuatorów konfucjanizmu. Zawarł on podstawowe idee legizmu w pracy „Han Fei Tzu„ (”Księga Mistrza Han Fei”). Nazwa kierunku nawiązywała do ważnej roli prawa w życiu społecznym. Legiści czerpali  natchnienie  z idei  konfucjanizmu, taoizmu i mohizmu, ale odrzucali ideały antyczności jako mitycznego ideału, podkreślali natomiast  znaczenie prawa i potęgi panującego jak również konieczność ustanowienia właściwego  systemu kar  i nagród. Mieli bardzo pragmatyczny i utylitarny  stosunek  do nauki i wiedzy. Idealizowali przemoc i siłowe instrumenty wymuszania porządku społecznego. Mieli krytyczny stosunek do nauki, historii, kultury, filozofii, sztuki i moralności. Były one ich zdaniem  całkowicie zbędne, szkodliwe a nawet wywrotowe. W ich koncepcji idealnie zorganizowanego społeczeństwa naczelne i kierownicze stanowisko zajmował panujący, władca, dysponujący sprawnym aparatem, zdyscyplinowanym i wymagającym posłuszeństwa od ludu jak i od podległych urzędników. Lud pozbawiony był możliwości  dostępu do edukacji i wiedzy, nie miał zajmować się myśleniem, ale miał okazywać  ślepe posłuszeństwo królowi, cesarzowi. Zdaniem legistów człowiek z natury jest zły i samolubny, gdyby nie państwo i władza wszyscy by walczyli ze sobą, prowadząc do chaosu. W związku z tym powstaje potrzeba istnienia silnej władzy państwowej, która może utrzymać takie samolubne społeczeństwo w ryzach. Tylko w silnie zorganizowanym, scentralizowanym i zmilitaryzowanym społeczeństwie można zapewnić ład i porządek  i zapewnić rozwój społeczeństwa. Legiści stworzyli  teoretyczne podstawy  dla późniejszego  bezwzględnego i drapieżnego  absolutyzmu cesarstwa Cz’in (Qin). Społeczeństwo było przedstawiane jako piramida, na czele której stał despotyczny władca, mający do dyspozycji biurokrację wojskowa i masy ludowe.

Koncepcja legistów odpowiadała  nowym rodzącym się stosunkom społecznym, w których zanikała dawna arystokracja rodowa i rodziła się nowa arystokracja – biurokracja wojskowa wielkich nowych obszarników, będących podporą władzy cesarza.[8] Koncepcja legistów zrobiła wielką karierę jako podstawa teoretyczna późniejszej scentralizowanej władzy dynastii Cz’ in (Qin), trwającej krótko w latach 221-207 r.p.n.e., władca której po raz pierwszy w historii Chin podbił i zjednoczył wszystkie dotychczasowe  podzielone księstwa i królestwa i stworzył cesarstwo, które odpowiednio zreformował i zorganizował w pełni scentralizowany i zmilitaryzowany  organizm polityczno-administracyjny. Jednocześnie przeprowadził liczne reformy gospodarcze, finansowe, komunikacyjne, obronne, które uczyniły z Chin jednolity kraj, spajany też  osiągnięciami kultury i cywilizacji chińskiej. Od tego czasu Chiny stały się  wielkim mocarstwem, które potrafiło wchodzić w stosunki gospodarcze  i handlowe nawet z najbardziej odległymi  krajami ówczesnego świata, m.in. z Cesarstwem Rzymskim. Kult silnej władzy, scentralizowanych rządów przyświecał wielu innym dynastiom chińskim, sięgającym w późniejszej historii do wzorów Qin, nie zawsze się to udawało i Chiny wielokrotnie padały ofiarą własnych słabości bądź siły sąsiadów, musiały także znosić obce panowanie np. w epoce mongolskiej (Yuan) czy panowania mandżurskiego (Qing), ale dzięki swej wielkiej cywilizacji po pewnym czasie  udawało im się obalić obce panowanie i odbudować własną potęgę.

Wielką rolę ideowo-polityczną w tych historycznych procesach odegrał konfucjanizm a także zbliżone kierunki filozoficzne i religijne jako podstawa kulturowa chińskiej cywilizacji. Były one ważnym lepiszczem filozoficznym i religijnym narodu chińskiego, niezależnie od różnic ontologicznych i epistemologicznych a także ich utylitarności w realizacji celów społecznych , głównie politycznych. W kolejnych wiekach i epokach uczniowie i kontynuatorzy tych nauk niezależnie od różnic podkreślali znaczenie i rolę dawnej tradycji. Ludzie powinni postępować zgodnie z zasadami określającymi ich miejsce w feudalnej hierarchii społecznej i głosiły kult przeszłości.  Jak już wspomniano, w okresie dynastii Cz’in (Qin), 221-207 r.p.n.e. dotychczasowy król zjednoczył państwo, podbił inne tereny i uzależnił liczne inne państewka od Cz’in, co  umocniło jego autorytet i władzę tak wewnątrz jak i na zewnątrz kraju. Jako pierwszy władca Chin przybrał tytuł cesarza i wprowadził liczne reformy w zarządzaniu, obronności i komunikacji w kraju. Były to cechy idealnego wręcz państwa i postulowanego przez konfucjanizm porządku społecznego, ale cesarz nie znalazł zrozumienia dla tej doktryny, a nawet nakazał spalenie  wszystkich jego ksiąg. Panowanie pierwszego wielkiego cesarz nie trwało długo, po jego śmierci, za dynastii Han nastąpił renesans konfucjanizmu. W renesansie doktryny pomogło liczne grono uczniów, którzy z pamięci odnowili księgi Konfucjusza, opatrując je także własnymi oryginalnymi komentarzami. Konfucjanizm stał się  oficjalną doktryną filozoficzną, z czasem religią państwową i teoretyczną podstawą biurokratyczno-feudalnej monarchii chińskiej. W okresie dynastii Han, która dzieliła się na Zachodnią (206 r.p.n.e.- 24 r.n.e. i Wschodnią (25 – 220 r.n.e.) nastąpiła modyfikacja jego zasad odpowiednio do nowej epoki.

W okresie wcześniejszej dynastii Han (Zachodniej) Chiny przeżywały okres dużego rozwoju, co było z jednej strony  kontynuacją poprzedniego etapu z dynastii Qin, kiedy państwo zostało zjednoczone i scentralizowane i osiągnęło niebywały rozwój terytorialny i ludnościowy. Nastąpił szybki rozwój gospodarczy, wdrożono nowe techniki produkcyjne, rozwijał się handel, także zagraniczny, odchodzono od pozostałości niewolnictwa na rzecz gospodarki feudalnej, czemu towarzyszyły zmiany w rozwoju kultury i nauki. Silna i scentralizowana władza potrzebowała państwowej ideologii, wspierającej i uzasadniającej władzę cesarza, do czego znakomicie nadawał się konfucjanizm.

Liu Pang, który był jednym z założycieli nowej dynastii, początkowo odnosił się wrogo do konfucjanizmu. Przyczyna była prosta, zdobył on władzę w drodze powstania ludowego, a to nie mogło się podobać konfucjonistom, ale zmienił swój stosunek, gdy udzielili mu swego poparcia w walce z innymi pretendentami do tronu cesarskiego. Przydatne okazały się dla umocnienia władzy niektóre ceremonie konfucjańskie, ale Liu Pang nie odwołał całkowicie edyktu cesarza Ts’in o potępieniu ksiąg konfucjańskich.  Uczynił to dopiero jego następca Wu-ti (140-107 r.p.n.e.), uznając konfucjanizm za urzędową panującą ideologię. Nauka Konfucjusza stała się podstawą egzaminów obowiązujących urzędników państwowych, dotyczyło to m.in. traktatu o sztuce rządzenia państwem, napisanego stosownie do nowej epoki przez Tung Czung-szu. Wu-ti oparł się na nowej arystokracji, uzależnił ją od siebie nowymi nadaniami i przywilejami, ponownie scentralizował państwo, wprowadził sprawną administrację, szczególnie finansową i wojskową, liczne monopole państwowe, zapewniające stały dopływ pieniędzy do kasy państwowej. Z czasem konfucjanizm stał się jedyną ideologią panującą w cesarstwie i nastąpiło potępienie innych nauk.[9]

Po upadku dynastii Han wystąpił też upadek scentralizowanej władzy  cesarskiej, co osłabiło konfucjanizm jako ideologię i religię państwową. Jednocześnie nastąpił wzrost wpływów buddyzmu, importowanego z Indii i Tybetu. Ponowna restytucja konfucjanizmu nastąpiła w okresie dynastii Tang (618-907), dążącej do odtworzenia scentralizowanej i mocarstwowej potęgi cesarskiej Chin. Proces ten rozpoczął się w okresie poprzedzających dynastię, około 550 r. nastąpiło restytuowanie konfucjanizmu jako religii państwowej, przy czym nie chodziło już władcom o rekonstrukcję wcześniejszych wczesnofeudalnych form ustrojowych, ale budowanie scentralizowanego biurokratycznego aparatu władzy, w którym centralne miejsce  zajmować miała warstwa wyszkolonych na zasadach konfucjanizmu  urzędników.

W dalszych latach konfucjanizm  zaczął wywierać duży wpływ na kształtowanie stosunków społecznych przez system egzaminów państwowych, uprawniających do zajmowania stanowisk  urzędniczych, co konserwowało  i wychowywało społeczeństwo chińskie w duchu  tradycjonalizmu i formalizmu. Jednocześnie konfucjanizm  coraz bardziej  przekształcał się w filozofię teistyczną i ewoluował w kierunku  teleologicznym. Głównym teoretykiem  tego kierunku  był Tung-Czung-sing, opierający się na zasadzie „in-jang” i teorii pięciu elementów („wu-sing”), który stworzył metafizyczną podstawę konfucjanizmu i powiązał go z teistycznym teleologizmem. Konfucjanizm rozwinął się w XI-XII w. w walce z teistyczno- mistycznymi dążeniami  buddyzmu, kiedy pojawiły się próby stworzenia nowej jego podbudowy teoretycznej. Do najważniejszych reformatorów konfucjanizmu w tym okresie należał Czu Si, twórca neokonfucjanizmu, który dominował w chińskiej myśli i kulturze aż do XX wieku, spełniając w niej funkcje integrujące, stał na straży klasowej przewagi elementów feudalnych i wywierał przemożny wpływ na wszystkie dziedziny życia społecznego Chin, na kształtowanie  mentalności chińskiego systemu rządów, wychowania i kultury.

Konfucjanizm jako doktryna polityczna związana z cesarstwem został odrzucony dopiero na początku XX w. przez siły dążące do obalenia starego systemu, ale pewne jej elementy pozostały w obyczajowości i zachowaniach (rytuałach) warstwy urzędniczej. Natomiast nadal silna  była pozycja konfucjanizmu jako religii, który nie tylko przetrwał okres 1. republiki, ale nawet po zwycięstwie rewolucji ludowej w 1949 r. był nadal jednym z trzech głównych wyznań w Chinach. Oficjalnie według danych statystycznych z 1956 r. konfucjanizm wyznawany był przez 300 mln wiernych.[10]

.

Marksizm i konfucjanizm w ideologii Komunistycznej Partii Chin (cz.1)

Walka między konfucjanizmem a marksizmem w XX wieku i wkład Mao Zedonga

Budowa podstaw socjalizmu w Chinach w okresie przywództwa Mao Zedonga (Cz.4)

Charakter reform polityczno-ekonomicznych w epoce Deng Xiaopinga (cz.5)

Socjalistyczna gospodarka rynkowa a konfucjanizm (cz.6)