.
dr Mirosław Małecki
.
Jedną z tajemnic ruchu komunistycznego w Polsce była sprawa rozwiązania Komunistycznej Partii Polski w roku 1938. Jak to się stało, że w przededniu wybuchu działań zbrojnych i w sytuacji podejmowanych bardzo poważnych decyzji politycznych dotyczących Polski, Moskwa zdecydowała pozbyć się swojego rozpoznania agenturalnego (taką rolę pełniły partie komunistyczne w ówczesnej Europie). Wyjaśnienie tego problemu nastąpiło dopiero w 1988 roku. Wtedy ujawniono i opublikowano uzasadnienie rozwiązania KPP przez Międzynarodówkę Komunistyczną.
Polscy działacze III Międzynarodówki, źródeł takiej decyzji upatrywali raczej w sporze między kierownictwem Rosyjskiej Komunistycznej Partii ( bolszewików) a kierownictwem Komunistycznej Partii Robotników Polski, który zaistniał już w 1924 rok. Miał wiązać się on z dyskusją jaka rozgorzała po II Zjeździe KPRP, a dotyczył przyczyn klęski rewolucji w Niemczech i Bułgarii oraz sporów w kierownictwie RKP(b). Spór ten angażował z jednej strony Stalina i jego popleczników, a z drugiej Lwa Trockiego i jego zwolenników. Na grudniowym plenum KPRP podjęto decyzję o wysłaniu listu do Stalina z krytycznymi uwagami. W odpowiedzi zarzucił on polskim komunistom, że niepotrzebnie mieszają się w te sprawy, a ich głos może stanowić poparcie dla oportunistów.
.
Zofia Unszlicht-Osińska
.
Sytuacja uległa dalszemu zaognieniu, gdy w 1924 roku wyłoniła się grupa skrajnie dogmatyczna z Henrykiem Steinem-Domskim i Zofią Unszliht-Osińską. Grupa ta opracowała tezy o „Kryzysie w KPRP i najbliższych zadaniach partii”. Rozgorzała dyskusja wśród polskich komunistów, kto ma rację. Wobec pogłębiających się rozbieżności, powołano na V Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej tzw. Komisję Polską, której przewodniczył Józef Stalin. On też sformułował zarzuty przeciwko grupie skupionej wokół Adolfa Warskiego-Warszawskiego i Wery Kostrzewy, że sprzyjają Trockiemu oraz nieumiejętnie stosują taktykę rewolucyjną. Ten drugi zarzut dotyczył pozytywnego stanowiska KPRP w sprawie uznania niepodległości Polski .
.
Edward Próchniak
.
W KPRP uformowała się grupa opozycyjna w stosunku do aktualnego kierownictwa partii ,tzw. czwórka berlińska. Powtórzyli oni zarzuty Stalina w jeszcze ostrzejszych słowach. Atak ten spotkał się z jego przychylnością..Poparł go także Zinowiew. V Kongres MK powołał kolejną Komisję Polską,która miała na celu zbadanie zarzutów tzw. czwórki berlińskiej. Na jej czele ponownie stanął Stalin. Przyjęła ona wnioski dotyczące kierownictwa KPRP. Zarzucono mu oportunizm i chęć zadania ciosu Rosyjskiej Komunistycznej Partii (b). Mimo dyskusji i zaprzeczeń , musieli odejść z kierownictwa: Wera Kostrzewa; Adolf Warski; Henryk Walecki i Edward Próchniak. Od tego wydarzenia miała datować się niechęć Stalina do polskich działaczy komunistycznych. Przebywało ich w ZSRR w latach trzydziestych ok. pięciu tysięcy. Większość z nich była działaczami KPRP a później, po zmianie nazwy, Komunistycznej Partii Polski. Piastowali w jej szeregach najwyższe funkcje. Ci którzy zasiadali w poprzednich kierownictwach partyjnych, przechodzili do pracy w radzieckich strukturach partyjnych i państwowych (wojsku, NKWD, na wyższych uczelniach, prasie i w wydawnictwach). Zajmowali w nich nieraz kierownicze funkcje. W związku z tym, że pochodzili z Polski , byli podejrzewani o działalność szpiegowską na jej korzyść. Stalin miał na tym punkcie obsesję.
.
Jerzy Czeszejko-Sochacki
.
Pierwszym, który został aresztowany w ZSRR i skazany na śmierć, był Sylwester Wojewódzki (1931 rok). Następnie aresztowano i skazano Jerzego Czeszejkę-Sochackiego (w 1934 rok) i Tadeusza Żarskiego z żoną. Oskarżono ich o współpracę z polską policją i II Oddziałem Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Niektórzy z aresztowanych, nie mogąc znieś strasznych tortur , popełniali samobójstwa w śledztwie. W 1933 roku , na II Plenum KPP przyjęto tezę , że w szeregi partii przeniknęli sanacyjni agenci. Nikt z podejmujących tę uchwałę działaczy nie przypuszczał, że sam zostanie oskarżony na jej podstawie. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że zgodnie z przyjętą zasadą w ZSRR , represjonowano nie tylko samych winowajców , ale również członków ich rodzin. Żony karane były śmiercią lub długoletnimi wyrokami. Dzieci kierowano do specjalnych domów wychowawczych. Represje nasiliły się w latach 1935-1936. Aresztowano wtedy już nie tylko przedstawicieli tzw. większości w KPP, ale i pozostałych, mile widzianych do tej pory przez Stalina. Przedstawiciele Biura Politycznego KPP przebywali w Paryżu. W tej sytuacji zostali pilnie wezwani do Moskwy, a gdy tylko tam się znaleźli, natychmiast zostali aresztowani i poddani okrutnemu śledztwu. Przy tej okazji nawzajem się oskarżano.
.
Tadeusz Żarski
.
W takiej atmosferze , na IV Plenum KC KPP w Moskwie, przyjęto uchwałę o przeprowadzeniu weryfikacji kadry partyjnych i polskiej emigracji . Przeprowadzono ją jeszcze w 1936 roku. Objęła ona swoim zasięgiem 321 osób z aktywu centralnego partii. Z tej liczby 49 wykluczono z partii, 6 pozbawiono funkcji kierowniczych, a 42 zalecono ujawnić swoją wrogą działalność. Po tych wyrokach partyjnych do działania przystępowało NKWD. Ponadto skontrolowano 3817 członków KPP, Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy i Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi. Z tego 1585 zdecydowano odesłać do Polski, 136 zakwalifikowano do odesłania w głąb ZSRR, 329 skierowano do NKWD. Wtedy aresztowanych było już 218 osób.
Wydarzenia te były skorelowane z tymi represjami, które objęły cały Związek Radziecki. Najsłynniejsze z nich, to tzw. procesy moskiewskie. W styczniu 1935 roku proces Kamieniewa i Zinowiewa. W sierpniu 1936 roku proces trockistowsko- zinowjewoskiego centrum terrorystycznego. Proces ośrodka leningradzkiego. W 1937 roku rozpoczęto „Akcję Polską” w której wymordowano około 120 tysięcy ludzi za to tylko, że byli Polakami. Trwała krwawa rozprawa z kadrą oficerską Armii Czerwonej. W lipcu 1937 roku, ostatni żyjący członek Biura Politycznego KPP, przygotował zasady łączności Kominternu z działaczami komunistycznymi w kraju. Gdy już wszystkich aresztowano, to właśnie Bielewski (Jan Paszyna), doszedł do wniosku, że te aresztowania są dowodem na istnienie w szeregach KPP „agentury wroga klasowego”. Zaproponował dokonanie w szeregach partyjnych jeszcze wnikliwszej czystki. Sam Bielewski, już we wrześniu 1937 roku ,został aresztowany przez NKWD i podzielił los swoich potępionych współtowarzyszy.
.
Grigorij Zinowjew
.
Jesienią 1937 roku pojawił się projekt uchwały Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej dotyczący rozwiązania KPP. 28 listopada 1937 roku wysłał go Stalinowi Sekretarz Generalny III Międzynarodówki Georgii Dymitrow. Do tego projektu załączył list, w którym proponował, aby zwrócić się do polskich komunistów o ujawnienie wewnątrz KPP wroga prowadzącego” rozkładową robotę’. W projekcie stwierdzono, że agenci wroga usadowili się w kierowniczych strukturach KPP. I to oni mieli odpowiadać za wszelkie walki frakcyjne, przeciwdziałanie procesowi zbliżenia się narodów Polski i Związku Radzieckiego. Szkodzą sprawie pokoju i ZSRR. Na marginesie tego dokumentu Stalin napisał: ”Spóźniliśmy się z rozwiązaniem partii około dwóch lat. Rozwiązać trzeba, lecz publikować w prasie, według mnie, nie należy”.
Wiosną 1937 roku , w czasie prowadzonych w Moskwie procesów politycznych , prokurator Andrzej Wyszyński zarzucał oskarżonym działalność trockistowską i utrzymywanie kontaktów z II Oddziałem Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (wywiad i kontrwywiad wojskowy). W latach 1934 -36 aresztowań i likwidacji dokonywano sporadycznie. Najliczniejsze procesy i egzekucje miały miejsce w 1937 roku. Jak podaje profesor Lucjan Kieszczyński (Polityka nr 48 z 2 XII 1989) na 100 członków i zastępców członków KC KPP represje dotknęły 71 osób. Spośród nich tylko 2 przeżyły (Franciszek Mazur i Włodzimierz Popiel) i po 1945 roku wróciły do Polski. Jednak liczba represjonowanych komunistów wywodzących się z Polski sięgnęła kilku tysięcy. Do tego dodać należy wiele tysięcy członków ich rodzin. Panował przy wydawaniu wyroków pewien mechanizm: jeżeli żona dostawała 8 lat więzienia, to wiadomo było, że mąż dostał karę śmierci. Bywało, że nawet dzieci działaczy komunistycznych zamiast iść do sierocińca czy obozu pracy, były rozstrzeliwane. Przeciętny proces wyglądał następująco: osądzało Kolegium Wojskowe składające się z 3 pracowników NKWD. Oskarżony był doprowadzany przed „trójkę”. Głosu nie mógł zabierać. Cała rozprawa trwała 15 – 20 minut. W przypadku pomniejszych działaczy, wyroki zapadały zaocznie, a skazanemu odczytywano go w celi. Wyrok wykonywano niezwłocznie-strzałem w tył głowy.
Wróćmy do powodów rozwiązania Komunistycznej Partii Polski oraz likwidacji jej aktywu i kierownictwa. Tak gruntowna likwidacja struktur partyjnych i zaplecza członkowskiego świadczy, że ten który jej dokonywał był przekonany o celowości tego zabiegu i powszechności zjawiska ,które doprowadziło do choroby. Przyczyną tak gruntownych prześladowań środowiska polskich komunistów w Związku Radzieckim była jego postawa. Do tego dochodziła budowa frontu ludowego w Polsce. Realizowano je zgodnie ze stanowiskiem VII Kongresu Międzynarodówki Komunistycznej. Wówczas nawet najbardziej sekciarskie elementy z Leńskim-Leszczyńskim zaczęły głosić zmianę nastawienia do kwestii narodowej. W 1935 roku KPP wysunęła hasło autonomii dla różnych narodów zamieszkujących granice państwa polskiego. Autonomia miała dotyczyć Ukraińców i Białorusinów. Siedziby autonomicznych obszarów miały mieścić się we Lwowie dla Ukrainy i Wilnie dla Białorusinów i Litwinów. W tej sytuacji komuniści polscy zaczęli rewidować swoje stanowisko w sprawie integralności granic Polski. Gdyby tego nie uczyniono, żadne z liczących się na firmamencie politycznym ugrupowań, nie chciałoby rozmawiać z komunistami. To w planach Stalina było nie do przyjęcia. KPP miało przydzieloną rolę dezintegratora życia politycznego (np. Wydział Organizacji Obcych KPP), osłabienia obronności struktur państwa i działalność wywiadowcza (tzw. wojskówka KPP). Wspierając ruchy rewolucyjne, dążyli do rozsadzenia istniejącego „burżuazyjnego” państwa, które w 1920 roku stanęło na drodze zwycięstwa komunizmu w całej Europie.
Zarówno Stalin, jak i pozostała część działaczy państwowych ZSRR, a zwłaszcza wojskowych, posiadali „kompleks polski” wyniesiony z jedynej przegranej wojny. Gdy te wyznaczone uprzednio funkcje zaczęły ulegać zmianie, komuniści w Polsce zaczynali raczej stanowić przeszkodę niż pomoc. Być może, jak pisze L. Kieszczyński, już wtedy zrodził się u Stalina pomysł, że jeśli nie będzie mógł pokonać militarnie hitlerowców, to lepiej będzie porozumieć się z nimi. Polska w tych planach była główną przeszkodą, a tym samym i polscy komuniści. Wydaje się, że to była główna przyczyna fizycznej rozprawy Stalina z czołowymi działaczami KPP, a następnie rozwiązanie struktur organizacyjnych partii. Trzeba tutaj podkreślić bardzo pomocną rolę, jaką odegrali przy wzajemnych oskarżeniach sami polscy komuniści. Oni to, z własnej gorliwości, dostarczali obciążających materiałów na swoich współtowarzyszy.
.
Emblemat NKWD
.
Najwięcej dostarczył ich Wiktor Żytłowski ps. Albert. Zajmował się w Komitecie Wykonawczym Kominternu i KPP walką z prowokacją. Z tej racji ściśle współpracował z NKWD.( został skazany na śmierć w 1937 roku). Kolejnym był Henryk Muszkat ps. Marabut (używał także nazwiska Wyszkowski). Był on m.in. kierownikiem sekretariatu KPP. To on pisał donosy na jej wielu działaczy do KW MK..Zarzucał im trockizm, odchylenie od linii Kominternu i to, że w przeszłości pisywali artykuły do pism piłsudczykowskich. Henryk Muszkat został aresztowany i stracony w 1937 r.. Warto zwrócić uwagę, że dla wszystkich komunistów, tych już aresztowanych i tych jeszcze piszących donosy, Józef Stalin był wodzem międzynarodowego proletariatu, a NKWD to było ramie tegoż proletariatu. Wszystkich aresztowanych i zlikwidowanych uważali za winnych (bo przecież NKWD mylić się nie może). Co ciekawe, nawet oskarżeni komuniści uważali, że składają swoje życie na ołtarzu nowego, sprawiedliwego ustroju.
W 1937 roku trwała masowa rozprawa z działaczami KPP. Komintern nie informował o stawianych zarzutach. Wzywano poszczególnych działaczy KPP z Francji, Polski czy Hiszpanii. Ślad po nich ginął. W tej sytuacji działalność partii ulegała dezorganizacji. Polska prasa przynosiła w tej sprawie sensacyjne artykuły, ale znajdujący się jeszcze na wolności komuniści twierdzili, że to wymysły „burżuazyjnej propagandy”. Żeby było ciekawiej, wystosowywali oficjalne dementi do tych oficjalnych doniesień. Pierwszym oficjalnym sygnałem, że Komintern postawił poważne zarzuty KPP, był artykuł sygnowany pseudonimem J. Święcicki „Prowokatorzy przy robocie”. Zamieszczono go w numerze 1 z 1938 roku „Komunisticzeskij Internacjonal”. Był to organ Kominternu. Został przedrukowany w numerze 5 „Czerwonego Sztandaru” z maja 1938 r. Dopiero wówczas szerokie rzesze członków Komunistycznej Partii Polski mogły zapoznać się z zarzutami kierowanymi z KW III Międzynarodówki Komunistycznej do KPP.. W innych artykułach opublikowanych w prasie radzieckiej twierdzono, że setki prowokatorów przeniknęło w szeregi partii , aby zdradzić wiernych sprawie klasy robotniczej ludzi”.
.
Józef Stalin i Georgij Dimitrow.
.
G. Dimitrowowi zaprezentowano zeznania kierownictwa KPP. W nich przyznawali się do winy i stwierdzali , że przeniknęli do partii, aby podporządkować ją piłsudczykom. Następnie mieli wejść do struktur Związku Radzieckiego i dowództwa Armii Czerwonej, a w przypadku wojny z Polską, doprowadzić do klęski ZSRR. Henryk Walecki przyznał się w śledztwie ,że w Kominternie kierował działalnością szpiegowską. Julian Leński-Leszczyński ,że podobnie jak inni członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej, przyłączył się do bolszewików w 1917 r., aby poprzeć przewrót, a następnie zająć kierownicze stanowiska w rządzie ZSRR. Jan Lubiniecki-Rylski twierdził, że zajmował się działalnością szpiegowską na rzecz Polski i Niemiec oraz na dodatek prawicowej organizacji trockistowskiej. Dymitrow dokonał własnoręcznych wypisów z zeznań dziesięciu przywódców KPP i zaprezentował je Komitetowi Wykonawczemu Kominternu. W tej sytuacji,, przyjęto bez zastrzeżeń projekt uchwały o rozwiązaniu Komunistycznej Partii Polski. Decyzję Międzynarodówki realizował Antoni Iwanow. Został skierowany przez sekretariat KW MK do Hiszpanii, gdzie pod pseudonimem Jean( używał także pseudonimów” Bogdanow”i „Kozinarow”). przedstawił motywy rozwiązania KPP. Iwanow utworzył specjalną grupę, która miała pokierować rozwiązywaniem struktur partii w Polsce. W jej skład weszli komuniści nie związani z dotychczasowym kierownictwem. Grupa ta ściągnęła do Paryża kilku działaczy z Polski . Ich zadaniem miał być powrót do kraju i przekazanie ustnie dyspozycji Kominternu.
W miesiącach kwiecień-maj 1938 roku wrócili oni do Polski i zaczęli rozwiązywać struktury partyjne. Cała ta akcja szła z oporami, ponieważ nie mieli pisemnej decyzji III Międzynarodówki. W tej sytuacji Iwanow wysłał z Paryża Judytę Nowogródzką. Nawiązała ona kontakt z nieformalnym kierownictwem KPP w Polsce (Leon Lipski, Włodzimierz Aleksandrow-Zawadzki, Edward Uzdański, Sitla Rapaport i Stanisław Rodkiewicz), które nie miało kontaktu z Kominternem. Na 2 lipca 1938 roku zwołano posiedzenie Tymczasowego Komitetu KPP i tam zapoznano jego członków z treścią postanowienia o rozwiązaniu partii. Akcja ta zakończyła się w sierpniu 1938 roku. 28 listopada 1938 roku przyjęto uchwałę sekretariatu MK o powołaniu grupy inicjatywnej do spraw odbudowy partii w Polsce. W jej skład weszli : Jan Sobiecki ps. Franc H. Szraga ps. Szylek i L. Pakin . Przedstawicielem KW MK przy tej grupie wyznaczono towarzysza X- Antoniego Iwanowa. Na jej czele, jesienią 1938 roku ,stanął Bolesław Mołojec. Zaczęto też wydawać w Paryżu i przerzucać do Polski” Biuletyn Informacyjny”.
.
Bolesław Mołojec
.
26 maja 1939 roku sekretariat KW MK doszedł do wniosku, że powołanie do życia nowej partii komunistycznej w Polsce jest sprawą pilną. Rozwiązano więc dotychczasową grupę inicjatywną i powołano w jej miejsce Tymczasowe Centrum Kierownicze z Bolesławem Mołojcem na czele. Jemu to powierzono, do czasu zwołania zjazdu, kierowanie odbudowaną partią. Jednak niewiele zrobiono. W związku z podpisaniem układu z Hitlerem ( 23 sierpnia 1939 roku) ,sprawa odbudowy partii w Polsce stała się nieaktualna. Dopiero w styczniu 1942 roku powołano do życia nową partię pod nazwą Polska Partia Robotnicza. KPP zrehabilitowano w lutym 1956 roku, a nieco wcześniej , pośmiertnie, jej działaczy. Członków rodzin wypuszczono z łagrów na wolność.
.
Co wiedziały władze II RP o rozwiązaniu Komunistycznej Partii Polski
Stalin czy Trocki? Walki w obozie komunistycznym. Czym jest ZSRR? Stanowisko IV Międzynarodówki
Tajny komunikat KPP. Przygważdżamy komunistyczne oszczerstwa
